Σαν σήμερα στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941 ιδρύθηκε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), η μαζικότερη αντιστασιακή οργάνωση στα χρόνια της ναζιστικής Κατοχής.

Πολύ σύντομα το ΕΑΜ και ο στρατός του ο ΕΛΑΣ, ο οποίος ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 1942, αποτέλεσαν το συνώνυμο της Αντίστασης στην Ελλάδα.

Την ιδρυτική διακήρυξη υπέγραψαν αντιπρόσωποι τεσσάρων κομμάτων από το ΚΚΕ, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας, την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας και το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας

Χαρακτηριστικό είναι ότι το φθινόπωρο του 1944, τρία μόλις χρόνια από την ίδρυσή του, όταν ήρθε η ώρα της απελευθέρωσης, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έλεγχε τα 2/3 της Ελλάδας, στις οργανώσεις του συμμετείχαν εκατοντάδες χιλιάδες (εργάτες, αγρότες και νεολαία), ενώ ο ΕΛΑΣ διέθετε περισσότερους από 100.000 ενόπλους.

Πώς, όμως, το ΕΑΜ έφτασε να διαθέτει τόση δύναμη, αν και ο κορμός του, το ΚΚΕ, είχε αποδεκατιστεί την αμέσως προηγούμενη δεκαετία και ιδιαίτερα στα χρόνια της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά;

Πολλά είναι τα άρθρα και τα βιβλία που έχουν έχουν γραφτεί γι’ αυτό το ζήτημα, αλλά στο παρόν κείμενο, με αφορμή την ίδρυσή του, θα αναφερθούμε σε τρεις από αυτούς τους λόγους.

Την αντιμετώπιση των ζητημάτων επιβίωσης του λαού, την υπεράσπιση των πιο αδύναμων τμημάτων της κοινωνίας, τη γερή – δομική σύνδεσή του με την εργατική τάξη στις πόλεις.

Στιγμιότυπο από συγκέντρωση του ΕΑΜ.

Η ιδρυτική διακήρυξη

Γύρω στις 20:00 το βράδυ της 27ης Σεπτεμβρίου του ’41, σ’ ένα μικρό σπιτάκι δύο δωματίων στο κέντρο μιας μεγάλης αυλής, στο τέρμα της οδού Μαυρομιχάλη στην Αθήνα πραγματοποιήθηκε η ιδρυτική σύσκεψη του ΕΑΜ.

Την ιδρυτική διακήρυξη υπέγραψαν αντιπρόσωποι τεσσάρων κομμάτων από το ΚΚΕ, το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας, την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας και το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας.

Αντιπρόσωπος από το ΚΚΕ ήταν ο Λευτέρης Αποστόλου, από το ΣΚΕ ο Χρήστος Χωμενίδης, από την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας ο Ηλίας Τσιριμώκος και από το Αγροτικό Κόμμα ο Απόστολος Βογιατζής.

Έξω από το σπίτι βρίσκονταν και εκτελούσαν χρέη περιφρούρησης τρεις ακόμη αγωνιστές, ώστε σε περίπτωση κινδύνου να εξασφαλίσουν την ασφαλή διαφυγή των εκπροσώπων των τεσσάτων κομμάτων.

Η ιδρυτική διακήρυξη του ΕΑΜ ανέφερε ότι σκοποί της ίδρυσής του ήταν «…η απελευθέρωση του Έθνους από τον ξένο ζυγό…» και «…η κατοχύρωση του κυριαρχικού δικαιώματος του ελληνικού λαού, όπως αποφανθεί περί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του…».

Επίσης, αναφερόταν ότι «…το ΕΑΜ θα ασχοληθεί με την διατήρηση ακμαίου του απελευθερωτικού πνεύματος του ελληνικού λαού […] με την εξασφάλιση κατά το δυνατόν μιας συνεργασίας με τους άλλους λαούς οι οποίοι αγωνίζονται κατά των δυνάμεων του Άξονος…».

Έκκληση

«Από τους αντιπροσώπους των κάτωθι υπογραφομένων κομμάτων – έλεγε το ιδρυτικό κείμενο – ιδρύεται το Εθνικόν Απελευθερωτικόν Μέτωπον της Ελλάδας (ΕΑΜ). Εις το ΕΑΜ γίνεται ισοτίμως δεκτόν και παν άλλο κόμμα ή οργάνωσις που δέχεται τας αρχάς του παρόντος ιδρυτικού ως και να εργασθή διά την επιτυχίαν των σκοπών του ΕΑΜ. Προκειμένου να γίνει δεκτή εις το ΕΑΜ οιαδήποτε οργάνωσις, δεν εξετάζεται το παρελθόν ή αι αντιλήψεις των σχετικώς με την μελλοντικήν ανασυγκρότηση της ελευθέρας και ανεξαρτήτου Ελλάδος, αλλά η πίστις των εις την ανάγκην του Εθνικού Απελευθερωτικού Αγώνος, η τιμιότητά των απέναντι αυτού και η αποδοχή των αρχών του ΕΑΜ που περιλαμβάνονται εις το παρόν ιδρυτικό».

Στο διάγγελμα της οργάνωσης που κυκλοφόρησε στις 10 Οκτωβρίου του 1941, χειρόγραφο, πολυγραφημένο και τυπωμένο πλατιά προς τον λαό γινόταν η παρακάτω έκκληση που εμπεριέχει και μια προφητική – θα έλεγε κανείς – πρόταση:

«Έλληνες και Ελληνίδες πατριώτες. Νέοι και νέες.

Άσχετα απ’ ό,τι σας χώρισε στο παρελθόν, άσχετα απ’ ό,τι θα σας χωρίσει στο μέλλον ύστερα από το ξεσκλάβωμά μας, ενώστε τις δυνάμεις σας για τον Εθνικό Απελευθερωτικό Αγώνα».

Γύρω από το ΕΑΜ και με πρωτοβουλία του ιδρύθηκαν κι άλλες οργανώσεις, όπως η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) στις 23 Φεβρουαρίου του 1943.

Γοργή ανάπτυξη και ριζοσπαστικοποίηση

Γρήγορα το ΕΑΜ, αλλά και ο ΕΛΑΣ από τη στιγμή της ίδρυσής του στις 16 Φεβρουαρίου του 1942 μπαίνει μπροστά στη μάχη σε όλα τα επίπεδα. Στην Αντίσταση απέναντι στους Ναζί, αλλά και για να αντιμετωπίσει τα καθημερινά προβλήματα των απλών ανθρώπων. Με πρώτο και βασικό την πείνα. Άλλωστε ο λιμός που θέρισε τον χειμώνα του 1941/42 τη χώρα (ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις), έβαζε αυτό το καθήκον επιτακτικά.

Σύμφωνα με τον Χάγκεν Φλάισερ στο βιβλίο «Στέμμα και σβάστικα: Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944», στην Αθήνα και στον Πειραιά υπολογίζεται ότι οι νεκροί από τον λιμό έφτασαν τους 63.734, ενώ τα συνολικά θύματα σε όλη την Ελλάδα τους 100.000.

Το ΕΑΜ έδινε αυτές τις μάχες κάτι που έχει αποτυπωθεί και στον ύμνο του.

«Το ΕΑΜ μας έσωσε απ’ την πείνα θα μας σώσει και πάλι απ’ την σκλαβιά
κι έχει πρόγραμμα λαοκρατία, ζήτω, ζήτω, ζήτω το ΕΑΜ».

Αξίζει σε αυτό το σημείο να σημειωθεί ότι μπορεί ο ύμνος του ΕΑΜ να αναφέρεται στη «λαοκρατία», ωστόσο στο επίσημο πρόγραμμα του Μετώπου αυτός ο στόχος δεν υπάρχει. Όμως, η βάση του ΕΑΜ μέσα από τους αγώνες ριζοσπαστικοποιήθηκε, ξεπέρασε τα όρια που έμπαιναν από την αρχική διακήρυξη, με αποτέλεσμα να γιγαντωθεί και το ΚΚΕ που στο τέλος της Κατοχής έφτασε να έχει 400.000 μέλη.

Άλλωστε, η ύπαρξη της «Ελεύθερης Ελλάδας» στις περιοχές της υπαίθρου που κυριαρχούσε το ΕΑΜ είναι απόδειξη της κυριαρχίας του.

Στις απελευθερωμένες περιοχές υπήρξαν πρωτοπόρες μορφές λαϊκής αυτοδιοίκησης. Λειτουργούσαν λαϊκά δικαστήρια, ξεκίνησε η λειτουργία σχολείων, ελαχιστοποιήθηκαν οι ληστείες και οι ζωοκλοπές, διοργανώνονταν λαϊκές συνελεύσεις.

Η υπεράσπιση των Εβραίων

Μια από τις πιο ηρωικές, αλλά και λιγότερο γνωστές πτυχές της δράσης του ΕΑΜ υπήρξε η υπεράσπιση των Εβραίων. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της ηθοποιού και δραστήριας Εαμίτισσας, Ολυμπίας Παπαδούκα, όταν στις αρχές του 1943 άρχισαν να γίνονταν ορατές οι γερμανικές προθέσεις, εμφανίστηκαν στους τοίχους της Αθήνας τα πρώτα συνθήματα «Σώστε τους Εβραίους –ΕΑΜ», με εντολή που έδωσε η Κομματική Οργάνωση Αθήνας του ΚΚΕ και η ΚΕ του ΕΑΜ στην ημιπαράνομη οργάνωση των Καλλιτεχνών.

Όταν ξεκίνησαν οι εντολές για να μεταφερθούν οι Εβραίοι της χώρας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αυτός ο αγώνας εντάθηκε.

Τον Μάρτιο του 1943 η Εθνική Αλληλεγγύη Θεσσαλονίκης (οργάνωση γύρω από το ΕΑΜ) κυκλοφόρησε μια μοναδική προκήρυξη (που σήμερα φυλάσσεται στα αρχεία του ΚΚΕ) στην οποία οι κάτοικοι καλούνταν να ματαιώσουν τα γερμανικά σχέδια και να αντιδράσουν στους επικείμενους εκτοπισμούς των συμπολιτών τους.

Αυτά δεν έμειναν μόνο στα λόγια, αντίθετα όταν ξεκίνησαν να εκκενώνονται τα γκέτο της Θεσσαλονίκης και να ξεκινούν οι σιδηροδρομικές αποστολές με προορισμό το Άουσβιτς, μερικές δεκάδες νεαροί Εβραίοι κατάφεραν να βγουν από την πόλη καθοδηγημένοι από ανθρώπους του ΕΑΜ που τους οδήγησαν με ασφάλεια στα τμήματα του ΕΛΑΣ στη Δυτική Μακεδονία.

Το όνομα του ΕΑΜ γραμμένο σε τοίχο, όπως συνήθιζαν να κάνουν τα μέλη του.

Χάρη στα εαμικά δίκτυα

Αυτό δεν συνέβη μόνο στη Θεσσαλονίκη. Ο συγγραφέας και ιστορικός Λέανδρος Μπόλαρης αναφέρει σε άρθρο του ότι:

«Το δυνάμωμα όμως του ΕΛΑΣ και το δίκτυο των οργανώσεων του ΕΑΜ επέτρεψε σε χιλιάδες Εβραίους να εγκαταλείψουν έγκαιρα τις πόλεις τους χάρη στα εαμικά δίκτυα. Αποτέλεσμα ήταν οι κοινότητες της Αθήνας, του Βόλου, της Χαλκίδας, της Λάρισας και των Τρικάλων να καταγράψουν μικρές απώλειες στο Ολοκαύτωμα. Ο αρχιραββίνος της Αθήνας Ελιάου Μπαρτζιλάι, μαζί με την οικογένειά του, προωθήθηκε από το ΕΑΜ στην Πάρνηθα κι από εκεί στο Καρπενήσι, όπου φιλοξενήθηκε στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ.

Οι Εβραίοι της Χαλκίδας σώθηκαν σχεδόν όλοι χάρη στη Νομαρχιακή Επιτροπή Εύβοιας του ΕΑΜ και το 7ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Εκτός από τις οικογένειες που βρήκαν φιλοξενία στα εαμοκρατούμενα ορεινά χωριά της Θεσσαλίας, της Στερεάς Ελλάδας και της Ηπείρου και όσους δραστηριοποιήθηκαν σε βοηθητικές εργασίες στα χωριά, περίπου 700 εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ και πολέμησαν τους κατακτητές, ως ίσοι μεταξύ ίσων.

Χάρη στις πρωτοβουλίες της ΚΕ του ΕΑΜ, κάπου 1.500 εκκενώθηκαν από την παραλία των Τσακαίων, στην ανατολική ακτή της Εύβοιας, και μεταφέρθηκαν με καΐκια στις τουρκικές ακτές. Ακόμα και όσοι επέλεξαν να κρυφτούν με ψεύτικα ονόματα στην Αθήνα, ανάμεσα σε οικογένειες χριστιανών, γνώριζαν πως κάποια άγνωστη «οργάνωση» τους περιφρουρούσε από τους Γερμανούς και την γερμανοκαθοδηγούμενη Ειδική Ασφάλεια που εκβίαζε και απειλούσε με κατάδοση όποιον έδινε καταφύγιο σε Εβραίους».

Η δομική σύνδεση με την εργατική τάξη

Η ύπαρξη του ΕΛΑΣ (με μεγάλο πρωταγωνιστή τον Θανάση Κλάρα ή Άρη Βελουχιώτη), κάνει πολλούς να πιστεύουν ότι το ΕΑΜ είχε κυρίως δυνάμεις στην περιφέρεια. Ωστόσο, κάτι τέτοιο είναι η μισή αλήθεια.

Αντίθετα, το ΕΑΜ από τη στιγμή της ίδρυσής του είχε δυνάμεις στις πόλεις. Λιγότερο γνωστό στην ιστορία είναι ότι δύο μήνες πριν από την ίδρυση του ΕΑΜ, είχε ιδρυθεί το Εργατικό ΕΑΜ τον Ιούλιο του 1941, για να συντονίσει τα συνδικάτα και τους μαχητικούς εργάτες σε κάθε χώρο δουλειάς.

Την άνοιξη του 1942 έγινε η απεργία στα ΤΤΤ, Ταχυδρομεία, Τηλέγραφοι, Τηλέφωνα, έναν ιδιαίτερο νευραλγικό τομέα σε καιρό πολέμου.

Αφορμή της απεργίας ήταν η λιποθυμία από την πείνα ενός ταχυδρομικού στο Κεντρικό Ταχυδρομείο της Αθήνας. Η απεργία απλώθηκε, με πρωτοβουλία του ΕΑΜ, σε όλους τους δημόσιους υπάλληλους. Οι απεργοί συγκρότησαν μια Κεντρική Απεργιακή Επιτροπή και παρά τις τρομακτικά δύσκολες συνθήκες και τις πιέσεις που δέχθηκαν στο τέλος νίκησαν.

Οι «Τριατατικοί» απεργούν στις 14 Απριλίου του 1942.

Τον Σεπτέμβρη του 1942 το Εργατικό ΕΑΜ οργάνωσε ένα ακόμα κύμα απεργιών που απλώθηκε σε πολλούς κλάδους . Κεντρικό σύνθημα ήταν: «Όχι άλλος χειμώνας σαν του 1941-42.

Αιτήματα των απεργιών ήταν οι αυξήσεις στους μισθούς και επειδή το χρήμα δεν είχε αξία, συσσίτια και εφοδιασμός με είδη πρώτης ανάγκης.

Η εμβληματική απεργία που ακύρωσε την επιστράτευση

Τον Μάρτιο του 1943 η εργατική τάξη έδειξε τη δύναμή της παρά τη ναζιστική Κατοχή. Στις 19 Φλεβάρη, ο στρατηγός Βίλχελμ Σπάιντελ – στρατιωτικός διοικητής νοτίου Ελλάδας τότε – υπέγραψε το διάταγμα «περί υποχρεωτικής εργασίας του αστικού πληθυσμού της Ελλάδας». Το Διάταγμα δεν ανέφερε ρητά ότι οι επιστρατευμένοι θα μεταφέρονταν μέχρι και στα εργοστάσια στην Γερμανία.

Ωστόσο, αυτό ήταν που εξέλαβαν οι εργαζόμενοι της πρωτεύουσας. Μέχρι τότε οι όλες οι ελληνικές επιχειρήσεις είχαν επιστρατευτεί και δούλευαν για το ναζιστικό καθεστώς.

Η 5η Μαρτίου, ημέρα Γενικής Απεργίας, αποτέλεσε τη μέρα σταθμό για την ακύρωση της επιστράτευσης. Απεργοί κατέλαβαν το υπουργείο Εργασίας, πυρπόλησαν τις καταστάσεις, τα έγγραφα και τους καταλόγους με τα ονόματα των υπό επιστράτευση πολιτών.

Σε σημείωμά του ο Νίκος Πλουμπίδης, ο άνθρωπος που καθοδηγούσε το Εργατικό ΕΑΜ ως μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, γράφει τον Μάρτιο του 1954: «Από το μεσημέρι της Τρίτης 4 του Μάρτη δεκάδες χιλιάδες λαϊκοί αγωνιστές βρίσκονταν σε πυρετώδη κίνηση. Τα τυπογραφεία και οι πολύγραφοι δούλευαν αδιάκοπα. Πλακάτ, σημαίες, συνθήματα ετοιμάστηκαν. Τα σχέδια πορείας του κάθε κλάδου καταστρώθηκαν. Χιλιάδες προκηρύξεις και τρυκ μοιράστηκαν. Οι συνδέσεις των διαφόρων κρίκων κανονίστηκαν. Τα χωνιά τότε εφευρέθηκαν και τέθηκαν σε εφαρμογή. Όλοι οι τομείς, όλα τα γρανάζια της πολύπλοκης και πολύπλευρης μηχανής τέθηκαν σε κίνηση κι άρχισαν ταχύτατα και κανονικά. Ξημέρωσε η Τετάρτη 5 Μάρτη του 1943. Όλη η κίνηση, όλες οι υπηρεσίες σταματημένες».

«Σκληρές οδομαχίες»

Ο Ιάσωνας Χανδρινός στο βιβλίο του «Το τιμωρό χέρι του λαού», για τον ΕΛΑΣ και την ΟΠΛΑ της Αθήνας-Πειραιά, περιγράφει τις μάχες στους δρόμους:

«Ξεχύθηκαν από τα σημεία προσυγκέντρωσης σε Πλατεία Κάνιγγος, Ομόνοια, Μοναστηράκι, Μητρόπολη και Εξάρχεια στην Πανεπιστημίου αντιμετωπίζοντας πραγματικά πυρά από Αστυνομία, Χωροφυλακή, Ιταλούς Καραμπινιέρους και Γερμανούς που είχαν διαταγή να εμποδίσουν την κίνηση του πλήθους προς το Υπουργείο Εργασίας. Σκληρές οδομαχίες, πετροπόλεμος και χειροβομβίδες συγκλόνισαν ξανά τους δρόμους γύρω από το Πολυτεχνείο κάνοντας τους πάντες να παρατηρήσουν με θαυμασμό πως ‘αυτή η νεολαία δε διαλύεται πια ούτε από άρματα μάχης’».

Απόσπασμα από το βιβλίο του Δημήτρη Ψαθά «Αντίσταση»

Η Γενική Απεργία ακύρωσε την «πολιτική επιστράτευση» και οδήγησε σε παραίτηση τη δεύτερη δωσιλογική κυβέρνηση του Ι. Λογοθετόπουλου.

Αυτή η νίκη δεν είχε όμοιά της σε όλη την Ευρώπη αφού πουθενά αλλού δεν ακυρώθηκε επιστράτευση του εργατικού δυναμικού για τις ανάγκες της πολεμικής οικονομίας των Ναζί μέσα από μια πανεργατική εξέγερση.